Một chiều ngược gió trên đất Nam Bộ, bỗng nghe thấy tiếng lọc cọc của bánh xe, tiếng “họ! họ!” lạ lẫm và tiếng thở phì phò của chú ngựa nhỏ trên con đường đất chằng chịt những vệt bánh xe, lại nhớ một thời xe thổ mộ như một nét rất riêng của xứ sở này.

Trước kia, xe ngựa được xem như là một trong những phương tiện di chuyển công cộng giống như xe lam, xe xích lô, xe kéo tay khác. Xe ngựa thường chở những bà, những chị gồng gánh đi chợ, hay bọn học trò nghịch ngợm, một gã trai xa quê đi tha hương... Cái thú ngồi xe ngựa là nghe tiếng lóc cóc từ miếng sắt đóng dưới chân ngựa và chiếc xe đi chậm rãi, lắc lư theo một nhịp điệu thú vị, băng chầm chậm qua những cánh đồng, qua những gò đồi hay một con dốc nhỏ để thấy được chút vui rộn ràng trong lòng.

Một chiếc xe ngựa thông thường chỉ chở được 5 đến 6 người cùng với quang gánh, thúng mủng, hay tất tật những gì tương đương mà sức ngựa có thể mang. Xe thổ mộ rất quan trọng trong việc chở hàng và chở người, vì các phương tiện giao thông đường bộ chưa phát triển. Trên khắp nẻo đường dẫn ra chợ vào mỗi sáng tinh sương hay mỗi chiều về, tiếng “lốc cốc, lốc cốc” đều đều của vó ngựa, hòa với tiếng lục lạc vang leng keng, tiếng hô “họ, họ” điều khiển ngựa của người xà ích… là những âm thanh cuộc sống quen thuộc của nhiều người.

Qua bao thăng trầm của cuộc sống, cùng với sự phát triển của kinh tế và giao thông, chiếc xe thổ mộ không còn nhìn thấy ở nhiều nơi như xưa nữa, kể cả những làng xã nơi thôn quê hẻo lánh. Có chăng còn một và chiếc ở những điểm du lịch Đà Lạt, Quảng Ngãi, thế thôi(!)

Có lẽ, với nhiều người bây giờ, được ngồi trên, lắc lư theo bước ngựa đi và lắng nghe tiếng lục lạc trên những nẻo đường quê là cả một nỗi háo hức, tò mò lẫn ký ức gợi nhớ, gợi thương về một thời xa vắng của vùng sông nước phương Nam. Đặc biệt là những ngày cuối năm, những chiếc xe ngựa trông càng đẹp hơn, bởi được chất đầy hàng hóa bán mua và cả những khuôn mặt rạng rỡ của con người, những đứa con xa quê lâu ngày trở về thả hồn theo những hồi ức xa xăm. Đôi khi thoáng thấy đâu đó bóng dáng của một chiếc xe thổ mộ, ắt hẳn nhiều người có tuổi vẫn bâng khuâng những nỗi niềm khó tả.

“Con dốc nhỏ bỗng buồn thiu

cúi đầu

chiếc xe thổ mộ im lìm

lặng lẽ

chỉ có người trở về từ phố thị

không nhận ra

điều đó mà thôi”

(thơ Dã Quỳ)

Giá có một nơi lưu trữ những chiếc xe thổ mộ, để lớp hậu sinh nhìn thấy một thời cha ông "rong ruổi" với cặp bánh xe "thổ mộ" ngựa kéo, trên khắp nẻo đường xóm làng đồng ruộng quê mình thì hay biết mấy. Thoáng thấy đâu đó một niềm tiếc nuối, dường như có những điều đã đi qua, và chúng ta đã vô tình để mất. Bây giờ mấy ai còn biết được hình dáng của xe thổ mộ, mấy ai còn có được cái thú mỗi chiều về ngồi vắt vẻo bên thành xe, nhìn hai bên đường ruộng đống xanh mướt và yên bình. Chiều chiều tiếng lục lạc vang xa trong gió, những gánh gồng lủng lẳng hai bên, người đưa người, đón người bên xe… nhưng có lẽ sẽ chẳng còn đâu những hình ảnh thân thương ấy nữa. Người đánh xe đã buông xe về với đất trời hay vì mưu sinh không còn nặng lòng với ngựa, với xe nữa, để lại một khoảng trống mênh mang cho gã lang thang một chiều ngược gió trên đồng quê Nam Bộ… để rồi:

…Tôi không còn là tôi. Tôi trở thành ai đó

Những cuộc tình như trưa nắng lao xao

Xe thổ mộ ngỡ ngàng quanh chợ huyện

Chở tôi về nhưng tôi biết về đâu?...

(thơ Lê Minh Quốc)

Như người đã bỏ quên cái gì đó, tiếc nuối không gọi thành tên…

Bùi Hữu Cường